Historia muzeum

Idea utworzenia Zagrody Muzealnej w Klukach narodziła się w 1958 roku wśród muzealników i społeczników zaangażowanych w „sprawę Słowińców”. Wymienić tu należy Marię Zaborowską – ówczesnego kierownika muzeum w Słupsku, Mariana Sikorę – muzealnika koszalińskiego, redaktorów Posmykiewicza i Piątkowskiego. Koncepcję naukową dla zagrody stworzył zespół etnografów: muzealników i naukowców z Torunia pod kierownictwem prof. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej. Od czerwca 1959 roku prowadzili oni badania terenowe, gromadzili eksponaty i pracowali nad scenariuszem przyszłej ekspozycji. Nieocenioną pomocą naukową dla tworzenia muzeum były także materiały z badań prowadzonych w latach 1949-1955 przez prof. Bożenę Stelmachowską. Inwestorem i koordynatorem prac był Feliks Ptaszyński, wówczas Wojewódzki Konserwator Zabytków w Koszalinie.

Kluki, otwarcie zagrody muzealnej 1963 r.
Kluki, otwarcie zagrody muzealnej 1963 r.
Kluki, otwarcie zagrody muzealnej 1963 r. fot. A. Ciechanowski
Kluki, otwarcie zagrody muzealnej 1963 r. fot. A. Ciechanowski

22 września 1963 roku uroczyście przecięto wstęgę otwierając Muzealną Zagrodę Słowińską w Klukach. Przez krótki czas placówka była w pełni samodzielna, podlegała Urzędowi Gminy w Smołdzinie. W 1965 roku, po utworzeniu w Słupsku Muzeum Okręgowego weszła w jego skład jako filia Działu Etnograficznego. Muzealna Zagroda (dzisiejsza Reimannów) składała się z trzyrodzinnej chałupy mieszkalnej, dwóch budynków inwentarskich i stodółki oraz studni z żurawiem. Wszystkie budynki szkieletowe, z wyjątkiem szalowanej stodółki wszystkie szachulcowe. W pierwszym inwentarzu Zagrody znalazło się trzysta osiemnaście eksponatów ruchomych. Utworzona ekspozycja była różnorodna: część poświęcono wprowadzeniu do kultury Słowińców, część na wystawy tematyczne prezentujące wybrane dziedziny życia np. obróbkę włókna, transport, rolnictwo, część wykorzystano na aranżację wnętrza chałupy słowińskiej.

W tym czasie XIX-wieczne szachulcowe budynki nie były rzadkością w Klukach czy innych wsiach słowińskich. Znaczącą zmianę przyniósł początek lat 70 XX wieku. Wyjeżdżali wtedy ostatni rdzenni mieszkańcy, nowych było dużo mniej, wiele budynków popadało w ruinę, władze postanowiły w końcu wyburzyć większość dawnych słowińskich domostw. W latach 1974 -76 muzealnicy słupscy podjęli prawdziwą batalię o zachowanie chociaż niektórych zabytkowych obiektów. Rezultatem była zgoda władz na przeniesienie do skansenu sześciu zagród. Rozebrano i zabezpieczono XVIII-wieczną chałupę Charlotty Klück z Kluk, datowaną na 1841 rok chałupę z Żoruchowa, pochodzące z Kluk Żeleskich zagrody z początku XIX w. i lat 20 XX wieku, in situ zabezpieczono dwie XIX-wieczne zagrody w Klukach. Tylko tyle zdołano uratować. Reszta szachulcowych budynków zniknęła z Kluk i innych wsi. Wsie Kluki Żeleskie i Ciemińskie w ogóle przestały istnieć.

Pod koniec lat 70. etnografowie Hugona Ostrowska-Wójcik i Henryk Soja opracowali koncepcję rozwoju skansenu jako rekonstrukcji fragmentu dawnej wsi rybackiej. Do roku 1982 MPŚ w Słupsku pozyskało tereny pod rozbudowę skansenu – działki sąsiadujące z istniejącą Zagrodą Muzealną. Decyzja o rozbudowie została jednak wydana przez Wojewódzkie Biuro Planowania Przestrzennego dopiero w 1984 roku. Autorami koncepcji etnograficznej muzeum są mgr mgr Hugona Ostrowska – Wójcik i Henryk Soja. Plan przestrzennego zagospodarowania muzeum wykonała dr Elżbieta Szalewska. Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach rozpoczynało swą działalność jako pojedyncza zagroda słowińska zachowana in situ. Fakt ten wpłynął na późniejszą koncepcję rozbudowy skansenu w Klukach, która uwzględnić musiała możliwości i istniejącą realnie wieś. Podstawą do myślenia o rozbudowie były istniejące nieopodal zagrody muzealnej puste działki osadnicze, o których autorzy koncepcji wiedzieli, że kiedyś były zabudowane. Cennym faktem było również to, że tuż obok zagrody muzealnej zachowała się zagroda rybacka z początku XIX wieku z dwurodzinną chałupą i charakterystycznym pięterkiem gospodarczym. Kolejną rzeczą było istnienie w Klukach całego szeregu budynków zabytkowych, przeznaczonych przez władze do wyburzenia. Te elementy wpłynęły na ostateczny kształt koncepcji rozbudowy muzeum w Klukach jako rekonstrukcji układu przestrzennego XIX wiecznej wsi Kluki. Istniejące możliwości doprowadziły do opracowania koncepcji zakładającej remont trzech istniejących in situ zagród oraz posadowienie pomiędzy nimi czterech dalszych. W ten sposób, w środku istniejącej wsi, na obszarze ok. 5 ha, odtworzony został układ zabudowy Kluk. Teren muzeum znajduje się pomiędzy zabudowaniami wsi, przez jego środek biegnie droga publiczna. Autentyzm wzmagają kilkusetletnie drzewa rosnące opodal swych równolatek – chat słowińskich. Szczęśliwy zbieg okoliczności i mądrość twórców koncepcji doprowadziły do powstania muzeum, któremu można zarzucić wszystko tylko nie sztuczność i brak autentyzmu.

Fragment pierwszej ekspozycji
Fragment pierwszej ekspozycji
Fragment pierwszej ekspozycji
Fragment pierwszej ekspozycji

W 1984 roku muzeum uzyskało status Oddziału Muzeum Pomorza Środkowego z nazwą „Skansen Słowiński w Klukach”. Sukcesywnie prowadzono prace konserwatorskie, remontowe i badawcze. W 25 lat po otwarciu Muzealnej Zagrody Słowińskiej w Klukach udostępniono do zwiedzania zachowaną In situ zagrodę Josta i Klicka z wnętrzami z przełomu XIX/XX wieku, wystawę rybołówstwa w zrekonstruowanym magazynie rybackim, i dwie chałupy bez wyposażenia wnętrz: przeznaczoną na wystawy czasowe chałupę z Żoruchowa z 1841 roku oraz najstarszą zachowaną XVIII-wieczną chałupę Charlotty Klück z unikalnym szerokim kominem brożynowym. Pięć lat później, w 1993 roku udostępniono do zwiedzania dwubudynkową zagrodę Alberta Klücka z Kluk Żeleskich z wyposażeniem z lat 30 XX wieku. Rok 1998 przyniósł kolejne otwarcia: udostępniono zagrodę Keitschicków z Kluk Żeleskich składającą się z dwurodzinnej chałupy, stodółki, budynku inwentarskiego i pieca chlebowego z wnętrzami z lat 40. i 50. XX wieku. Po generalnym remoncie otwarto także na nowo zagrodę Reimannów z całkowicie nową ekspozycją w chałupie i dwóch budynkach gospodarczych. Powstała także ekspozycja Kuchnia Pomorska w chałupie Charlotty Klück. W tym samym roku rozpoczęto adaptację chałupy z Wierzchocina na karczmę. W 2003 roku udostępniony został do zwiedzania szałas rybacki z Mierzei Łebskiej z ekspozycją z lat 20. XX wieku. A w roku 2007 otwarto Słowińskie Centrum Kultury Regionalnej mieszczące się w XIX wiecznej zagrodzie Anny Kötsch zachowanej in situ oraz w XIX-wiecznym ceglanym budynku byłej szkoły w Klukach. Przy muzeum w 2008 roku oddano karczmę „U Dargoscha” którą urządzono w zrewitalizowanej chałupie mieszkalnej z Wierzchocina, pochodzącej z poł. XIX wieku. Nazwa Karczmy nawiązuje do przedwojennej karczmy znajdującej się w Klukach. W 2013 roku Kluki odwiedził Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski wraz ze swoja mamą. Jadwiga Komorowska przebywała w Klukach w latach powojennych jako opiekunka dzieci na kolonii oraz przeprowadziła badania. Ich efektem była praca magisterska na temat relacji miedzy miejscową a napływową ludnością.

Teren słowiński to nie tylko wsie rybackie, ale również wsie rolnicze. W 1986 roku muzeum przejęło zabytkową zagrodę kowala w Czystej i utworzyło tam filię Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach. W filii tej zaplanowano rozbudowę muzeum o elementy kultury rolniczej i miejscowe rzemiosła. Dzisiaj muzeum posiada w Czystej około 5ha ziemi pod rozbudowę, częściowo wyremontowaną zagrodę kowala / budynek gospodarczy wyremontowany w ramach unijnego programu „Po ryby”, chałupę mieszkalną w trakcie remontu , wyremontowaną kuźnię i remizę strażacką/. Ponadto muzeum posiada 12 rozebranych i zabezpieczonych obiektów / chałupy mieszkalne, stodoły, budynki gospodarcze, piekarnik, a także wiatrak typu paltrak/. Na bazie posiadanego terenu i obiektów Muzeum ma zamiar powołać Ośrodek Kultury Regionalnej, który łącząc tradycję z nowoczesnością stanie się centrum interaktywnej edukacji w zakresie tradycyjnego rzemiosła i rękodzieła a także będzie zaspakajał potrzeby edukacyjne w zakresie historii Pomorza.

W 1995 roku zmieniła się nazwa muzeum. Dzisiaj brzmi ona: Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach, Oddział Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku. Od tego roku muzeum zaczęło się także mocniej rozwijać kadrowo, a co za tym idzie również poszerzać działalność popularyzatorską, kulturalną i edukacyjną czego wyrazem są przede wszystkim imprezy plenerowe organizowane w muzeum a także organizowane na przestrzeni lat warsztaty i kursy rękodzieła ludowego.